Zamek Kazimierzowski
Muzeum Regionalne w Opocznie mieści się w średniowiecznym zamku króla Kazimierza Wielkiego. Początki historii opoczyńskiego zamku sięgają XIV w. Prawdopodobnie rezydencję monarszą zbudowano jednocześnie z murami obronnymi miasta. Janko z Czarnkowa w swojej kronice podaje, że Kazimierz Wielki obwarował miasto, wybudował zamek oraz wzniósł kościół murowany w mieście. Informację tę potwierdza Jan Długosz wymieniając zamek opoczyński obok zamków zbudowanych między innymi w Sandomierzu, Radomiu, Piotrkowie i Inowłodzu. Warownie te chroniły ziemię opoczyńsko-sandomierską przed najazdami nieprzyjaciół, zwłaszcza Tatarów i Litwinów.
Zamek opoczyński był typowym zamkiem miejskim, leżał w obrębie miasta. Zbudowany został jednocześnie z murami obronnymi i został usytuowany w ich obrębie. Prawdopodobnie zamek posiadał główną wieżę na planie kwadratu typową dla XIV-wiecznych budowali warownych oraz bramę wjazdową. W XIV w. zamek miał składać się podobno m.in. z sali rycerskiej, izby i wieży zachodniej. Zamki położone były zazwyczaj w najbardziej eksponowanych, z natury obronnych miejscach, dlatego wzniesiony z kamienia zamek opoczyński znajdował się nad rzeką Drzewiczką. Zabezpieczony był prawdopodobnie wałem ziemnym. Ze względu na brak źródeł zarówno opisowych jak i ikonograficznych trudno jest ustalić jak pierwotnie wyglądał. Wiadomo, że zajmował południowy narożnik miasta a sądząc z fragmentarycznego planu miasta z 1820 r. jego obwód warowny zamykał się w formie prostokąta. W zachodnim rogu zamku znajdowała się wieża a brama wjazdowa usytuowana była zapewne w części północno- wschodniej.
Zamek opoczyński spełniał rolę siedziby administracyjnej starostów, którzy mieli obowiązek utrzymywania go w stanie pełnego przygotowania na wypadek wojny. Stopniowo w niektórych zamkach miejskich funkcja obronna zeszła na drugi plan, na rzecz funkcji użytkowych i reprezentacyjnych. Jednym ze skutków zachodzących zmian była rezygnacja z zasady militarnego sprzężenia zamek-miasto. Tak było również w Opocznie, gdzie zamek w 1599 r. otrzymał wjazd z zewnątrz z pominięciem miasta. Legendy głoszą, że zamek opoczyński pełnił rolę siedziby królewskiej, gdy król Kazimierz Wielki przyjeżdżał na polowania w okoliczne lasy. Zamek opoczyński cztery razy gościł króla Władysława Jagiełłę – w 1409 r., 1413 r., 1414 r. i w 1432 r.
Zamek w Opocznie spłonął prawdopodobnie w trakcie wielkiego pożaru miasta w XV w. W XVI w. był zrujnowany i nie zamieszkany. W dokumencie z 20 stycznia 1551 r. zamek wymieniony jest jako własność króla Zygmunta Augusta. W początkach XVII w. został częściowo odbudowany na starych fundamentach. Wiadomo, że w 1629 r. był ponownie zamieszkany. Lustracja z tego okresu podaje, że „zamek leży w rogu miasta, między przedmieściem nad rzeką Drzewicą i stawem na niej (…) część ruin starosta naprawił, że znajduje się kilka pokoi, kancelaria grodzka, wieża szlachecka ale bez schodów…”. Mieszkali tu i pracowali podstarości, burgrabia, klucznik, wrotny i kucharz.
Zamek został zniszczony w czasie wojen szwedzkich w 1655 r. Nieznany jest rozmiar zniszczeń zamkowych. Lustracja z lat 1660-64 notuje „…młyn pod zamkiem oraz browar zamkowy”. W 1784 r. odbył się uroczysty wjazd do zamku starosty Jana Nepomucena Małachowskiego. W trzy lata później na zamku gościł król Stanisław August Poniatowski owacyjnie witany w sali sądowej. Stan zabudowy zamkowej w tym czasie przedstawia lustracja z 1787 r. , która mówi, że zamek „zupełnie dawniej opuszczony i niemieszkalny (…) przez Wielmożnego Faygla teraźniejszego posesora własnym kosztem dla dobra publicznego i mieszczenia w nim Kommissaryatu Dystryktowego podjętym, z gruntu de nowo wyreperowany. Tego zamku reparacyja (…) kosztuje 3000 zł”.
W pierwszej połowie XIX w. odbudowany zamek ponownie zniszczał. W larach 1831 – 34 jego przeważająca część przeznaczona była na magazyny wojskowe gdyż nie było chętnych do wydzierżawienia pomieszczeń na inne cele. W latach 1844-46 część ruin zamkowych rysował Stanisław T. Chrząński, członek delegacji przeprowadzającej inwentaryzację zabytków w Królestwie Polskim pod kierunkiem Kazimierza Stronczyńskiego.
Opoczyńskie władze powiatowe planowały remont i adaptację zamku na swoje biuro, jednak ze względu na brak środków finansowych prace te opóźniały się. Wiadomo jednak, że już co najmniej od 1848 r. w zamku zaczęło urzędować biuro Naczelnika Powiatu Opoczyńskiego. Plany remontowe zostały zrealizowane dopiero w 1874 r. W zamku znalazła wówczas swoją siedzibę administracja carska.
W okresie międzywojennym w zamku mieściła się administracja powiatowa. Kolejne prace remontowo-budowlane przeprowadzono w okresie międzywojennym. W 1927 r. chcąc zarchaizować skromną bryłę budynku dodano renesansowe attyki oraz portal baniowy przy wejściu według projektu architekta Hilarego Majewskiego. We wrześniu 1939 r. starostwo zostało ewakuowane na wschód przed zbliżającą się zawieruchą wojenną.
W latach II wojny światowej w komnatach zamkowych mieścił się oddział zakaźny opoczyńskiego szpitala miejskiego im. św. Władysława. Szpital funkcjonował w tym miejscu do lat 60. XX w. W kolejnych latach w murach zamkowych znajdowały się biura administracji powiatowej, biblioteka, zakład energetyczny.
W 1976 r. rozpoczęto adaptację budynku dla potrzeb Muzeum Regionalnego. Prace remontowo-konserwatorskie prowadzone były w oparciu o projekt adaptacji obiektu na muzeum wykonany w 1976 r. przez inż. J. Mackiewicza.
Obecne mury zamkowe fragmentarycznie wykonane są z kamienia wapiennego (dawne mury) oraz cegły. Budowla składa się z dwóch skrzydeł połączonych pod kątem prostym. W skrajnej osi południowo-zachodniego skrzydła znajduje się brama z sienią przelotową, sklepiona kolebkowo, z lunetami i z prześwitami arkadowymi. Od strony południowo-wschodniej. Znajduje się murowany ganek z arkadowymi prześwitami. Obiekt jest częściowo podpiwniczony, dwukondygnacyjny, zwieńczony attyką pełną o dekoracji arkadowej posiadającą płyciny prostokątne zamknięte półkoliście ze szczycikami gzymsowymi zwieńczonymi kulami. Część wschodnia skrzydła północno-zachodniego nie posiada attyki. Nad bramą od strony południowej znajduje się balkon. Zamek opoczyński posiada dachy wielospadowe. Na bramie znajduje się wykuty herb Odrowąż. We wnętrzu zwracają uwagę trzy sklepione pomieszczenia o grubych ścianach sięgających 2,5 metra, w których odnaleźć można fragmenty najstarszych XIV-wiecznych murów obronnych.
