W 80. ROCZNICĘ POWSTANIA ARMII KRAJOWEJ

4 lutego 1942 roku, rozkazem Naczelnego Wodza, Związek Walki Zbrojnej został przekształcony w Armię Krajową. Jej komendantem został gen. Stefan Rowecki „Grot”.

Armia Krajowa była największą, konspiracyjną organizacją wojskową w okupowanej przez Niemców Europie. Stanowiła integralną część Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie i podlegała Naczelnemu Wodzowi. Zalążkiem do stworzenia AK stała się powołana w nocy z 26 na 27 września 1939 r., tuż przed kapitulacją Warszawy, Służba Zwycięstwu Polski. Jej dowódcą został gen. Michał Karaszewicz-Tokarzewski. SZP została później przekształcona w  Związek Walki Zbrojnej z komendantem, gen. Kazimierzem Sosnkowskim. Powstanie Armii Krajowej rozpoczęło również proces scalania wszystkich konspiracyjnych sił zbrojnych w Polsce. W latach 1942–1943 dowództwu AK zostały podporządkowane największe organizacje zbrojne, do tej pory uznające Rząd RP, lecz zachowujące niezależność. Były to: Narodowa Organizacja Wojskowa – siła zbrojna Stronnictwa Narodowego i Bataliony Chłopskie – organizacja wojskowa Stronnictwa Ludowego.

W Opoczyńskim w ramach akcji scaleniowej w strukturach AK znalazły się Bataliony Chłopskie (zgodnie z umową scaleniową podpisaną 30 marca 1943 r.), które wprawdzie nie były zbyt liczne (szacunkowe dane są rozbieżne ale siły te można określić na ok. 130 ludzi). W momencie scalenia na czele BCh stał Władysław Głobiński „Gruda” z Poświętnego. Ludowcy byli jednak liczącą się silą polityczną kierując opoczyńską powiatową Delegaturą Rządu na Kraj. Delegatami rządu byli kolejno Stefan Szymański (zamordowany 6 sierpnia 1943 r.) potem Władysław Wojtaszek „Wiktor”.

Natomiast negocjacje dotyczące scalenia z NSZ trwały od połowy 1943 r. do 7 marca 1944 r., kiedy to podpisano umowę scaleniową. NSZ miały wejść w skład AK, ale zachować dużą samodzielność organizacyjną. Na przełomie maja i czerwca 1944 roku doszło do rozłamu w łonie NSZ. Organizacja podzieliła się na dwie niezależne od siebie części – jedną skonsolidowaną z AK i drugą nieuznającą zwierzchnictwa AK. W pierwszej znalazło się ok. 10 tys. ludzi, co stanowiło najwyżej 15% całości stanu organizacji. W Opoczyńskim, po rozłamie w NSZ na tle scalenia z AK, Komenda Powiatowa NSZ w Opocznie przeszła do Armii Krajowej. Nastąpiło to 2 sierpnia 1944 r. Podlegała Inspektoratowi AK Piotrków Tryb. Trudno dokładnie oszacować ilu ludzi znajdowało się w strukturach narodowych w Opoczyńskim Dane są rozbieżne – od 2 tysięcy do 1 tysiąca. Bardziej prawdopodobna jest ta druga liczba.

Początki konspiracji SZP-ZWZ-AK na terenie Opoczyńskiego

Na terenie powiatu opoczyńskiego już jesienią 1939 r. zaczęły powstawać grupy konspiracyjne w Opocznie, Radzicach Dużych, Żarnowie, Białaczowie. Tworzyły się przede wszystkim w oparciu o byłych żołnierzy Wojska Polskiego, nauczycieli, urzędników i oficerów rezerwy. Jednym z pierwszych organizatorów konspiracji w Opocznie był Zdzisław Jaczniakowski ps. „Kuba” (przedwojenny działacz Związku Strzeleckiego, prezes Powiatowego Zarządu Związku Oficerów Rezerwy). W pierwszym okresie istnienia konspiracji w Opocznie tworzono komórki wywiadu, sabotażu i dywersji, kolportażu prasy podziemnej. Zakładano tajne magazyny broni, amunicji i sprzętu wojskowego. Z chwilą pojawienia się na ziemi opoczyńskiej oddziału majora „Hubala” nawiązano z nim współpracę. W Opocznie istniał punkt kontaktowy gromadzący żywność, broń, amunicję dla oddziału majora „Hubala”. Prowadził go w swej restauracji „Bar polski” Franciszek Wilk ps. „Wiarus”. Z oddziałem majora „Hubala” współpracowali również Józef Konaszewski, Tadeusz Zakrzewski, Józef Chrustowicz, Władysław Głąbiński i Bartłomiej Wróbel, Karol Łukasik, Włodzimierz Bliński z Felgustowa, Eugeniusz Wróblewski z Dęby i wielu innych mieszkańców opoczyńskiego.

Placówki konspiracyjne powstawały w różnych miejscowościach Opoczyńskiego. Jako jedne z pierwszych powstały w gminie Białaczów (organizatorem był kierownik miejscowej szkoły Zygmunt Hellon) w gminie Radonia (Władysław Skalski), Żarnowie (sekretarz gminy Stanisław Grochulski i Jan Singer), w Radzicach (Stanisław Kmita), Drzewicy (Roman Adamowski), Studziannie (Franciszek Budzisz), Wygnanowie (Józef Bielecki), Bukowcu (Longin Nowak). W październiku 1939 r. przybył ze Zgierza do Opoczna (pod fałszywym nazwiskiem Nowak) kpt. Józef Minkina „Granit” (oficer Korpusu Ochrony Pogranicza), który zaczął montować sieć organizacyjną Obwodu Opoczno SZP. Zamieszkał najpierw u Franciszka Wilka, później u Stróżyńskich, a następnie u Hieronima Czuby. Przy współpracy plut. Zdzisława Jaczniakowskiego „Kuba” montowano podwaliny organizacji w powiecie. W listopadzie 1939 r. na Komendanta Obwodu Opoczno powołano ppor. rez. Józefa Kulę „Brzezina” (Kula był przed wojną inspektorem PZU na terenie powiatu i z tego powodu miał wiele powiązań z jego mieszkańcami.) Współpracował również z oddziałem majora „Hubala”. W ciągu kilku miesięcy  skupili wokół siebie wielu zaufanych współpracowników – Karola i Antoniego Zajączkowskiego, Leopolda Zalewskiego, Jana Politowskiego, Hieronima Czuba, małżonków Budziszów, Kozerawskich, Zdrojewskich, Józefa Wustenberga, Alojzego Draba, Józefa Stępnia, Madejskiego Franciszka i Zofię, Musiałowicza, Kulisa, sekretarza w magistracie Stanisława Ucholca, lekarza Zbigniewa Sobieszczańskiego i wielu innych. Atmosferę tych dni niech oddadzą wspomnienia Janiny Zdrojewskiej ps. Irena którą wciągnął do konspiracji Z. Jaczniakowski: „(…) Początkowo prace polegały na zbieraniu wiadomości a więc skrzętnie się zapisywało i w meldunkach podawano o ruchach niemieckich pojazdów na drogach, kolejach i powietrzu (…) Po strychach, piwnicach były małe radyjka – odbierało się komunikaty, skrzętnie notowano, potem szły one na maszynę i potem rozdawało się zaufanym, żeby zorientować się co się dzieje w świecie, tym bardziej, że czekaliśmy na pomoc. Poza tym te wiadomości podnosiły na duchu (…) organizowano skrzynki, zaczęto szukać kontaktów z terenem (…) następnym ważnym zadaniem była broń i żywność dla oddziału „Hubala” (…) szeregi ZWZ zaczęły szybko się rozwijać. W magistracie rozszerzyła się siatka ludzi, którzy podrabiali pieczątki, wydawali lewe dokumenty (…)”.

Wiosną 1940 r. luźne dotąd struktury konspiracyjne weszły w skład obwodu Opoczno ZWZ, który formalnie powstał 25 marca 1940 r. Oficjalnie wszedł wtedy w skład Inspektoratu Piotrków w Okręgu Łódź. Pierwszym komendantem Obwodu Opoczno – kryptonim „Port”, „Opole”, „Polano” został ppor. rezerwy Józef Kula ps. „Brzezina” (od listopada 1939 r. do lutego 1940 r.) Aresztowany, zginał w końcu 1940 r. na Majdanku. Po nim obowiązki komendanta pełnił plut. Zdzisław Jaczniakowski ps. „Kuba” (marzec-czerwiec 1940 r.) Został rozstrzelany na Gestapo w Tomaszowie Maz. w 1942 r. Od połowy 1940 r. do czerwca 1941 r. komendantem został mianowany kpt. rez. Minkina „Butrym”, aresztowany i zamordowany w więzieniu Moabit w Berlinie. 1 kwietnia 1942 r. nastąpiło przekazanie Obwodu Opoczno pod Komendę Inspektoratu Piotrkowskiego. Obwód Opoczno podzielono na 4 rejony gminne oraz Opoczno-miasto. Na podstawie raportu z dnia 15 kwietnia 1942 r. stan Obwodu Opoczno przedstawiał się następująco: 8 oficerów, 2 podchorążych, 24 podoficerów i 841 szeregowych (łącznie 875 żołnierzy). Na uzbrojeniu swoich sił obwód posiadał: 2 ckm, 8 rkm, 100 karabinów, 2 pistolety maszynowe, nieznaną liczbę broni krótkiej. Siatka konspiracyjna w Opoczyńskim uległa znacznemu zniszczeniu w październiku 1942 r. Było to spowodowane m.in. przejściem na współpracę z gestapo aresztowanego w sierpniu 1942 r. kolejnego komendanta Obwodu Opoczno majora Jana Bąkowskiego ps. „Rdzawicza” oraz zdrady Edwarda Stróżyńskiego ps. „Eda”. Kolejne aresztowania miały miejsce wiosną 1943 r. Mimo to Obwód działał nadal. 1 października 1942 r. Komenda Główna AK mianowała Komendantem Obwodu AK Opoczno kpt. Jana Seredyńskiego ps. „Bolek”, „Reda” (pełnił tę funkcję do 17 stycznia 1945 r.). W Komendzie Obwodu Opoczno ZWZ-AK pracowali m.in. Józef Jakubczyk „Jacek” (zastępca komendanta) Janina Zdrojewska-Kozerawska „Irena” (kierowniczka sekretariatu) Franciszek Madejski „Szary” (referat organizacyjny) Zdzisław Jaczniakowski „Kuba” – (komendant Miasta Opoczna i szef wywiadu), później Zygmunt Makówka „Wir” (kierował Związkiem Odwetu w powiecie opoczyńskim), Michał Ciesielski, Marian Wojciechowski (kwatermistrzostwo), Jerzy Kozerawski „Biały” (łączność), Lucjan Jaczniakowski „Płomień” (oficer łącznikowy), Zbigniew Sobieszczański (szef sanitarny Obwodu). Na terenie Obwodu Opoczno AK powstały cztery tajne podchorążówki, małe szpitaliki, izby sanitarne. Szkolono również personel medyczny, rozbudowywano sieć magazynów na sprzęt i broń. Nad całością służby lekarsko – sanitarnej czuwał dr medycyny porucznik Kazimierz Songin ps. „Sosna”. Komenda Obwodu Opoczno AK miała swoją siedzibę siedzibą w majątku Solec.

Siatka konspiracyjna rejonów i placówek AK Obwodu Opoczno

Obwód Opoczno dzielił się na pięć rejonów

Rejon I  Komendant kpt. Stefan Ślązak „Malwa”

Placówki

• Machory – komendant st. sierżant Tadeusz Galiasz „Kruk”
• Skórkowice – komendant plut. Szczepan Bernacki
• Aleksandrów – komendant kpr. Adam Kotliński
• Trojanowice, Topolice – komendant kpr. Bolesław Nowak „Mróz”
• Siedlów – komendant plut. Tadeusz Wesołowski
• Dąbrowa n. Czarną – komendant ppor. Aleksander Arkuszyński
• Rożenek – komendant ppor. Henryk Michalski „Wilk”
• Radonia – komendant ppor. Aleksander Jończyk
• Ruszenice – komendant ppor. Stefan Wronkowski
• Żarnów – komendant ppor. Franciszek Rolnik „Orwid”
• Zdyszewice – komendant ppor. Władysław Milewski
• Paradyż – komendant ppor. Antoni Grabowski „Czapla”
• Gaj-Siucice – komendant por. Zygmunt Car „Żbik”

Rejon II  Zajączków Komendant ppor. Zbigniew Modzelewski „Krzywda”

Placówki

• Bukowiec
• Małe Końskie
• Unewel
• Sławno

Rejon III Białaczów komendant ppor. Wiktor Szczypiński „Żytomirski”

Placówki

• Białaczów – komendant ppor. Zygmunt Hellon „Margas”
• Białaczów – komendant por. Kazimierz Niedzielski
• Wąglany – komendant por. Henryk Markiewicz „Biały”
• Parczów – komendant Jan Lesiak „Lis”
• Ossa – komendant kpr. Stanisław Skalski „Poranek”
• Ostrów – komendant plut. Stanisław Pluta „Żbik”
• Wygnanów – komendant Józef Bielecki
• Modrzew – komendant Jerzy Grzmot „Grom”
• Petrykozy – komendant plut. Kazimierz Haładaj „Kruk”
• Bukowiec – komendant-ppor. Longin Nowak
• Brzustówek – komendant ppor. Antoni Zieja
• Kraśnica
• Miedzna Murowana
• Miedzna Drewniana
• Skronina

Rejon IV   komendant – Zygmunt Mirkowski „Góra”

Placówki

• Radzice komendant ppor. Stanisław Kmita „Twardy”
• Drzewica – komendant ppor. Władysław Lesiakowski
• Żardki – komendant st. sierż. Franciszek Gapys „Las”
• Mroczków Ślepy – komendant ppor. Czesław Waśkiewicz „Przybysz”
• Werówka, Strzyżów – komendant Karol Pawul „Ptaszek”
• Poświętne komendant ppor. Władysław Głobiński
• Gielniów
• Zychorzyn
• Świerczyna
• Brudzewice

Rejon V komendant por. Edward Wiórkiewicz „Jastrząb”

Placówki

• Rusinów
• Goździków
• Smogorzów
• Kozłowiec
• Gałki
• Przusucha
• Skrzyńsk

Kierownictwo Dywersji

Pod koniec 1942 r. wszystkie zadania walki bieżącej, prowadzonej dotychczas przez Związek Odwetu i Kierownictwo Walki Cywilnej zaczęło przejmować Kierownictwo Dywersji. Dowódcą Kedywu na szczeblu Komendy Głównej AK był Emil Fieldor „Nil”. Komórki Kedywu w Obszarach, Okręgach, Inspektoratach i Obwodach podlegały bezpośrednio Komendzie Głównej. Na terenie Okręgu Łódź zorganizowanie Kedywu powierzono por. „Gajowi” Adamowi Trybusowi Dowództwo łódzkiego Kedywu mieściło się w Piotrkowie Tryb. Wyszkoleni w walkach dywersyjnych ludzie zostali przydzieleni przez „Gaja” do montowania odcinków walki czynnej poszczególnych obwodach. Na Obwód Opoczno przydzielony został Stanisława Grochulskiego („Michał”, ”Józef”), który pełnił tę funkcję do października 1943 r. Zginął w czasie pacyfikacji niemieckiej na terenie nadleśnictwa Błogie-Taraska n. Czarną. Następnym komendantem był por. Zdzisław Brzeski ps. „Topór” który pełnił tę funkcję do końca listopada 1944 r. (do czasu rozwiązania Kedywu). Miał swoją siedzibę Białaczowie na ul. Sobieńskiej.

W opoczyńskim ośrodku dywersyjnym powstały grupy dywersyjno-sabotażowe, którymi dowodzili „Bogusław” Edward Podgrodzki, w Białaczowie „Kazik” Kazimierz Antos w Sławnie, „Poker” Stefan Tyczyński w Żarnowie, „Cichy” Ewaryst Tyczyński w Paradyżu, Żbik – Szokalski w Niewierszynie i „Upiór” Jan Nowakowski w Machorach. Grupy dywersyjne podlegały bezpośrednio komendantowi obwodu lub rejonów. Formacje te dokonały szeregu akcji przeciwko okupantowi. Były to wypady dywersyjne na kolei (m.in wykolejenie pociągu w Ogonowicach), likwidacja akt kontyngentowych, niszczenie tartaków, rekwizycje w  magazynach materiałowych i żywnościowych, które wprowadzały chaos w niemieckiej administracji i gospodarce, niszczono mleczarnie ściągające kontyngenty dla Niemców. Jedną z akcji Kedywu opoczyńskiego było wykonanie wyroku śmierci na granatowym policjancie z Opoczna, który wysługiwał się Niemcom. W 1943 r. opoczyński ośrodek dywersyjny wykonał 4 wyroki śmierci na konfidentów. Przeprowadzano również akcje w ramach których zdobywano broń (prawie 90 procent uzbrojenia zdobyte było na Niemcach). Organizowano intensywne szkolenia dla przyszłych zadań. Na terenie Obwodu istniały również 4 tajne podchorążówki. W tym czasie stan opoczyńskiego Kedywu przedstawiał się następująco – 2 oficerów, 2 podchorążych 12 podoficerów i 52 szeregowych. Na obszarze działania opoczyńskiego Obwodu AK działały placówki do przyjmowania zrzutów – Placówka „Pies” w Radzicach Dużych oraz „Mewa” w Paradyżu. Więcej na ten temat: https://www.facebook.com/muzeum.opoczno/posts/3668522683266602

Na terenie Obwodu Opoczno działało wiele oddziałów partyzanckich, m.in. „Trojan” (pod dowództwem Mariana Tarkowskiego, ps. „Trojan”), „Wicher” (pod dowództwem ppor. Witolda Kucharskiego, ps. „Mazur”, „Wicher”), „Burza” (pod dowództwem sierż. Stanisława Karlińskiego, ps. „Kruk”, „Onufry”, „Burza”). „Błysk” (pod dowództwem Wilhelma Czulaka, ps. „Góral”), „Henryk” (pod dowództwem ppor. pilota Henryka Furmańczyka, ps. „Henryk”), „Bończa” (pod dowództwem ppor. Kazimierza Załęskiego, ps. „Bończa”). Obwód Opoczno został wyznaczony przez Adama Trybusa „Gaja” na bazę wypadową dla działań partyzanckich a w 1944 r. stał się terenem powstałego 20 lipca 1944 r. 25. Pułku Piechoty Armii Krajowej im. ziemi piotrkowsko-opoczyńskiej.

Lidia Świątek-Nowicka